Çalkantılı zamanlarda, bilim diplomasisi dünyanın istikrarlı kalmasına yardımcı olabilir – eğer izin verirsek.
1951 yılının Aralık ayında, Avrupa’da yüksek gerilimli bir dönemde, on iki ülkenin temsilcileri Paris’te bir araya geldi ve barışçıl nükleer araştırmaya adanmış yeni bir uluslararası merkezin kurulmasını kabul ettiler. Üç yıl sonra, İsviçre’de Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire (CERN) olarak resmen faaliyete geçti. Üyeleri, iki eski Mihver ülkesi (Batı Almanya ve İtalya) ile Yugoslavya ve Birleşik Krallık da dahil olmak üzere, hepsi eşit olarak muamele gören ülkelerdi. Avrupa politikacıları, beyin göçünü Amerika Birleşik Devletleri’ne engelleyen bir proje olarak alkışladılar; bilim insanları ise fizikteki en büyük sorular üzerinde işbirliği yapma fırsatını kutladılar.
CERN, bilim diplomasisinin en başarılı örneklerinden biriydi ve hala öyle: uluslararası hedeflerine ulaşmada silahlar veya ekonomik yaptırımlar yerine işbirlikçi araştırmayı kullanma.
Ancak şimdi, başka bir Avrupa gerilimi zamanında, bilim diplomasisi belirsiz bir gelecekle karşı karşıya. Ukrayna’yı işgal ettikten kısa bir süre sonra, Rusya 15 ülkeden oluşan Uluslararası Uzay İstasyonu’ndan çekileceğini açıkladı. Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa Birliği yetkilileri Rus bilim kuruluşları ile bağlarını kestiler. Hatta CERN bile Rusya ile işbirliği anlaşmalarını yenilememe kararı aldı. Alman Eğitim ve Araştırma Bakanlığı eski bir sekreteri, “kaba bir şekilde ifade etmek gerekirse, uluslararası hukuku ihlal eden vahşi bir saldırı durumunda, bilim diplomasisinin var olmadığını!” tweetledi.
Bu Ukrayna sonrası gelişmeler, bir kezlik bir krizi değil, uluslararası bilimi yıllardır olmadığı kadar tehlikeli bir konuma sokan jeopolitiklerin bir sonucudur. Batılı politikacılar, genellikle Çin’in kullanıldığı gibi, yabancı hükümetlerin açık bilimi patentleri ve teknoloji çalmak için fırsat olarak gördüklerinden giderek daha fazla endişeleniyorlar. Özellikle ABD’de, ajanslar yabancı araştırmacıların etkisini azaltmak için seyahat ve finansmanı kısıtlamada daha saldırgan hale geldiler.
İnsanlar genellikle bilimi politikadan ayrı (veya ayrı olması gereken) bir şey olarak görürler, bu daha derin bir gerçeği kaçırır. Uluslararası düzeyde bilimsel işbirliklerin zayıflaması, tehlikeli bir dünyayı daha da tehlikeli hale getirme tehdidini ortaya çıkarıyor. Yeni savaşlar ve anti-globalizasyon döneminde, politikamızda bilime daha çok ihtiyacımız var.
Modern anlamda bilim diplomasisi, profesyonel bilim insanlarının kendilerini çok sayıda ulusal akademiye örgütlediği 19. yüzyılın ortalarında başladı. 1899’da bu gruplardan birkaçı, diplomatik potansiyellerini kullanmayı umarak Uluslararası Akademiler Birliği’ni oluşturmak için bir araya geldi. Doğa dergisinin bir çağdaş editöryal yazısında, yeni birliğin bilimin “siyasi atmosfer bulanık olmasa bile kendini kanıtlayabileceğini” belirttiği görüldü. Ancak Uluslararası Akademiler Birliği, 1913’te finansman eksikliği nedeniyle iflas etti.
I. Dünya Savaşı’ndan sonra, eski İtilaf Devletleri’nden bilim insanları Uluslararası Araştırma Konseyi’ni oluşturdular ve üyeliklerini eski Merkezi Güçler ülkelerine genişletmeyi başardılar. Ne yazık ki bu çaba da başarısız oldu. İtilaf liderleri, Konsey’in savaş sonrası dış politikalarına aykırı olabileceğinden endişe duyuyorlardı. Merkezi Güçler ülkeleri nihayet katıldıklarında, yavaş kabul süreçlerinden dolayı kızgınlardı, birçok Alman akademisyen davetlerini geri çevirdi. Konsey 1931’de çöktü.
Bilim insanları nihayet II. Dünya Savaşı’ndan sonra anlamlı bir diplomasi gücü kullanmayı başardılar ve CERN’in kurulması bir dizi başarının ilki oldu. İşbirliğini teşvik etmek için, Uluslararası Bilim Birlikleri Konseyi 1957-58’i “Uluslararası Jeofizik Yılı” olarak önerdi ve sonuçta dünyayı tek bir sistem olarak incelemek için 67 ulkeyi projeye dahil etti. Antarktika’da çakışan ulusal iddiaların olduğu bir dönemde, Konsey ayrıca tüm tarafları burada bilimsel keşiflere odaklanmaya teşvik etti. Çaba işe yaradı, çünkü ülkeler en etkileyici üsleri kimin inşa edebileceği konusunda yarıştılar. 1959’da ABD, SSCB ve on diğer ulke Antarktika Antlaşması’nı imzaladılar ve oradaki tüm faaliyetlerin barışçıl olacağını belirttiler. Soğuk Savaş’ın ilk silah kontrolü anlaşması olduğu tartışılabilir.
Küreselleşmeye karşı bir tepki olarak, ülkeler ulusalcı hedefler için uluslararası bilimi giderek daha fazla sömürüyorlar.
ABD-Japonya Bilim İşbirliği Komitesi, eski düşman ulusları bir araya getirmede önemli bir başarıydı. Başkan John F. Kennedy’nin 1961’deki Japon başbakanı için Beyaz Saray’da düzenlenen bir akşam yemeğinde duyurulan komite, yavaş bir başlangıca sahipti, ancak deprem tespiti ve onkoloji gibi ortak zorluklara odaklanarak kısa sürede gelişti. Daha yakın zamandaki Yüksek Düzeyli Bilim ve Teknoloji Ortak Komitesi, ABD ve Japonya arasında rekabetten işbirliğine evrildi.
Ancak, tüm bu başarı sallantılı bir temele dayanıyor. Küreselleşmeye karşı geniş bir tepkinin bir parçası olarak, ülkeler ulusal hedefler için uluslararası bilimi giderek daha fazla sömürüyorlar. 2008’de başlayarak, Çin’in Bin Yetenek Planı, yurt dışında çalışan Çinli araştırmacıları Çin’de çalışmaya teşvik etti. ABD hükümeti kısa sürede Çinli meslektaşlarını Amerikan fikri mülkiyetini yasadışı olarak toplamak için programı kullandığı suçlamasıyla karşı karşıya kaldı.
2018’de eski başkan Donald Trump, resmi olarak şüpheli casusluğu araştırmak için The China Initiative’yi başlattı, ancak giderek bu programı hibe başvurularında Çin’e bağlantıları açıklamayan araştırmacıları hedef almak için kullandı. Uluslararası bilim için yıkıcı oldu: Son bir rapor, Çin kökenli bilim insanlarının %23’ünün bu girişim nedeniyle Çinli araştırmacılarla işbirliği yapmayı bırakacaklarını belirtti. Aynı zamanda, ABD Ulusal Sağlık Enstitüleri, yabancı bağlantıları açıklamayan hibe sahiplerine yönelik sert önlemler aldı. Bu, üniversitelerin bilim insanlarını işten çıkarmasına neden oldu – çoğu zaman açıkladıklarından daha fazla.
Covid pandemisi yeni zorluklar ekledi. ABD’deki ana akım medya, virüsün Wuhan’daki bir laboratuvardan kaçtığı fikrine takıldı ve bu da Çin karşıtlığını ateşledi. Çin, erken aşılara sahip oldu ve bunları düşük ve orta gelirli ülkelere dağıtarak “aşı diplomasisi” olarak tanıttı, ancak daha etkili Batı aşılarını onaylamayı reddetti; hem Çin hem de Rusya, Batı aşılarının etkililiği hakkında yanlış bilgi yaymış olabilir. Uluslararası araştırma işbirliği, zengin ülkelerin aşıları stoklamasını engellemekte yetersiz kaldı, resmi olarak küresel güneye büyük miktarlarda gönderme sözü verilmesine rağmen.
Bilim diplomasisi ayrıca özgüven ve aşırı vaatlerle içten zarar gördü. Bazı önde gelen savunucular zaman zaman bilim diplomasisinin dünya ticaretini yeniden şekillendirebileceğini, COVID-19’u kontrol altına alabileceğini ve Kuzey Kore’yi uluslararası düzene dahil edebileceğini savundular. Kuzey Koreli bir yanardağ üzerine ortak araştırma, totaliter bir rejimin fikrini değiştiremez.
Bugün bilim, giderek artan bir şekilde jeopolitik savaş alanındaki diğer stratejik unsurlar gibi ele alınıyor. Sonuç olarak, dünya bilim diplomasisinin siyasi istikrarı ve entelektüel ilerlemeyi teşvik etme potansiyelini kaybetme riski altında. Neyse ki, bir yeniden canlanma için henüz çok geç değil.
CERN, bilimi barışı teşvik etme modeli olarak hizmet etmeye devam ediyor. Başarısının büyük nedenlerinden biri: Politikadan kaçınmaya çalışmıyor olması. 23 üye devletin her birinin konseyde iki delege vardır – biri ulusal bilimsel çıkarları temsil ederken, diğeri ulusal hükümeti temsil eder – ancak sadece bir oy alır. Dolayısıyla, her iki delege de kararları konusunda anlaşmak zorundadır, sorunları çözmek için eşit olarak hizmet ederler. Konsey genel olarak daha yakın bir uzlaşıya ulaşmayı amaçlar. CERN ayrıca çoğu araştırma pozisyonunu yaklaşık beş yılla sınırlar, genç araştırmacılar için uluslararası bağlantılar kurma fırsatları sağlayarak.
1999’da CERN, moleküler yapıların ayrıntılarını incelemek için bir parçacık hızlandırıcısı kullanan Ürdün’deki SESAME senkrotron ışık kaynağına ilham verdi. SESAME, İsrail, İran, Filistin ve Mısır gibi sekiz sık sık çatışan Orta Doğu ülkelerinden araştırmacıları bir araya getiriyor. Ayrıca, bölgenin kendi ‘beyin göçü’nü Batı’ya tersine çevirdi. Bazı Afrika ülkeleri, milli bağları genişletmek ve uzmanlığı evde tutmak için kendi ışık kaynaklarını başlatmak için erken adımlar atmaktadır.
Ancak, bilim diplomasisinin daha geniş bir canlanması, geçmiş başarıların prensiplerinin uyarlanması ve değişen bir dünyaya uygulanması gerekecektir. İklim krizi hem bir zorluk hem de büyük bir fırsat sunuyor. Bilim diplomasisi her zaman bilim insanlarının belirli hedefler belirlemesi ve bazı müzakereleri yönlendiren odada yer alması durumunda en iyi şekilde çalışmıştır. İklim değişikliği, daha fazla bilim insanını bu rolde buluşturuyor. 2015 Paris İklim Anlaşması, küresel ısınmayı sınırlamak için belirli hedefleri çekişerek ortaya koyan araştırmacılar ve diplomatlar tarafından ortaya çıktı. Yakın zamandaki COP27 toplantısında, Mısır’ın Şarm El Şeyh kentinde, bilim aktivistlerinin bir kısmıyla desteklenen iklim değişikliğinden zarar gören ulusları telafi etmek için uluslararası bir fon oluşturulması konusunda beklenmedik bir anlaşmaya varıldı.
Bilim diplomasisi, uluslararası barışı korumak ve bilimi ilerletmek açısından son derece önemlidir.
Özellikle cesaret verici bir gelişme olarak, büyük uluslar, önemli siyasi hedeflere ulaşmada bilim diplomasisinin öneminin giderek farkına varıyor gibi görünmektedir. Fransa ve İtalya şimdi bilim insanlarını danışman veya ataşe olarak atıyorlar. Son on yılda, Birleşik Krallık’ın Bilim ve İnovasyon Ağı, yerel araştırmacıları diplomatlarla birlikte çalışmaya getirerek, iş dünyasına olan faydalarını öne sürüyor. 2010’dan beri ABD Bilim Elçisi Programı, dünya çapında daha fazla kadın bilim insanını ve araştırma şeffaflığını korumak gibi dış politika hedeflerine yardımcı olacak akademisyenler arıyor. 2021’de Paris İklim Anlaşması’na yeniden katıldığında, ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, “iklim değişikliği ve bilim diplomasisinin artık dış politika tartışmalarımızda ‘ek’ler olamayacağını” söyledi.
Bazı üniversiteler, bilim diplomasisinde bilim insanlarının yolunu açmayı kolaylaştırıyor ve bu alanda dersler sunuyor, örneğin ABD’deki Rockefeller Üniversitesi’nin lisansüstü dersi veya İtalya’nın Venedik ve İspanya’nın Barselona kentlerindeki eğitim kursları. Bir diğer kurs, İtalya’nın Trieste kentinde Amerikan İlerlemesi Bilimler Derneği ve Dünya Bilimler Akademisi tarafından yürütülüyor. Modern bilim diplomasisinin erken nesli, bir sonraki neslin katılmasını savunuyor. Ancak bu sadece bir başlangıç. Araştırma kurumları, bilim insanlarını girişimci olmaya teşvik ettiği gibi, bu kariyer yolunu desteklemek için çok daha fazlasını yapabilirler.
Bilim diplomasisi, uluslararası barışı korumak ve bilimi ilerletmek açısından son derece önemlidir. Uluslararası araştırma işbirlikleri, iklim değişikliğinin tehlikelerini anlamak ve Covid pandemisini kontrol altına almak için hayati öneme sahipti. Küreselleşmeye karşı ve popülizm çağında, siyasi güçler bu işbirliklerini tehdit ediyor. Geri dönmek için en iyi yol, bilim insanlarının işlerinde politikanın değerini tanımalarıdır. Daha fazla politikacı daha sonra kendi işlerinde bilimin değerini tanıyabilir.
Mart 23, 2023
